Réttarefnafræðilegar rannsóknir í þágu lögreglu og dómsyfirvalda

Samkvæmt umferðarlögum nr. 50/1987 með síðari breytingum frá 2006 er óheimilt að aka undir áhrifum ávana- og fíkniefna, sem óheimil eru á íslensku forráðasvæði. Fram að þeim tíma var óheimilt að aka undir áhrifum áfengis. Í kjölfar þess að bann var sett við akstri undir áhrifum ávana- og fíkniefna breyttist samsetning akstursmála allverulega.

Undanfarin ár hafa flest mál, sem komið hafa til rannsóknar, verið vegna meintra umferðarlagabrota. Akstursmálum er skipt í þrjá meginflokka sem eru:

• Akstur og alkóhól
• Akstur og ólögleg fíkniefni
• Asktur undir árhifum lyfja bæði með og án ólöglegra fíkniefna eða alkóhóls

Á mynd 2 sést vel hvernig samsetning þessa málaflokks hefur breyst. Á árinu 2018 varð mikil aukning á akstri undir áhrifum slævandi lyfja í flokki róandi-, svefn- og sterkra verkjalyfja og var sá akstursmálaflokkur orðinn algengastur árið 2020.

Í ýmsum öðrum lífsýnamálum frá lögreglu getur reynst nauðsynlegt að afla upplýsinga um hvort hlutaðeigandi hafi verið undir áhrifum áfengis, lyfja eða ávana- og fíkniefna þegar brot var framið.

Á mynd 3 má sjá fjölda og skiptingu réttarefnafræðilega mála á árunum 2006 til 2022.

Á Rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði (RLE) hefur etanól í blóði verið ákvarðað með gasgreiningu frá því þær mælingar hófust árið 1972. Mæliaðferðin skilur vel á milli mismunandi alkóhóla og fleiri rokgjarnra efna.

Gerðar eru tvær óháðar blandanir á alkóhólblóðsýnum til að koma í veg fyrir sýnarugling. Etanól er greint með tveimur mismunandi gasgreiningarsúlum sem gefa tvær óháðar niðurstöður fyrir hverja sýnablöndun. Lokaniðurstaða sú, sem gefin er upp á vottorði, er meðaltal fyrir báðar blandanirnar að frádregnum vikmörkum.

Öll blóðsýni sem rannsökuð eru á RLE er geymd í allt að tvö ár. Rísi deila um ákvörðunina má alltaf endurtaka mælinguna og staðfesta þannig fyrri mælingu.

Geymsluþolsrannsóknir á blóðsýnum sýna fram á að gott samræmi er milli tveggja ákvarðana. Mismunur milli mælinga er innan nákvæmnismarka aðferðarinnar, þótt allt að 11 mánuðir líði milli þeirra.

Réttarkrufning er lögreglurannsókn á dánarorsökum einstaklinga í óvæntum/ótímabærum andlátum. Réttarlæknir tekur lífsýni úr hinum látna þegar hann telur þörf á að leitað sé að áfengi, lyfjum, ávana- og fíkniefnum eða eiturefnum til frekari skýringar á dánarorsök.

Þetta er gert ef grunur leikur á að eitrun hafi átt þátt í andláti eða hvort niðurstöður geti jafnvel skýrt t.d. orsakir slyss, sjálfsvígs eða ótímabærs andláts.

Flokka má banvænar eitranir í:

Sjálfsvíg – algengt er að viðkomandi hafi viljandi tekið inn mjög stóra skammta af einu eða fleiri lyfjum/efnum. Fjöldi mála er breytilegur milli ára vegna þess að einstaklingar nota þær sjálfsvígsaðferðir sem eru aðgengilegar fyrir hvern og einn á hverjum tíma.

Aðrar eitranir og/eða óhappaeitranir – algengasta dánarorsök í þeim tilvikum er blönduð lyfjaneysla með áfengi og/eða ólöglegum ávana- og fíkniefnum. Þá er það samhliða notkun á sterkum verkjalyfjum, róandi lyfjum, svefnlyfjum og áfengi, með öðrum lyfjum í blöndu, hin raunverulega skýring. Einnig getur óhappaeitrun verið vegna mistaka við lyfjaávísanir og/eða rangrar lyfjanotkunar.

1 Tafla. Misnotuð lyf og efni fundin í blóði einstaklinga sem létust úr eitrunum á árunum 2018 til og með 2023

2. Tafla. Heildarfjöldi réttarkrufninga, þar af vegna eitrana, lyfja og áfengis, ólöglegra ávana- og fíkniefna og annarra efna.

Á hverju ári koma til rannsóknar fjölmörg sýni af ávana- og fíkniefnum, sem lögreglu- og tollayfirvöld hafa lagt hald á.  Með ávana- og fíkniefnum er hér fyrst og fremst átt við efni, sem óheimil eru á íslensku yfirráðasvæði, sbr. 2. gr. laga um ávana- og fíkniefni nr. 65/1974 og reglugerð nr. 233/2001 um ávana- og fíkniefni og önnur eftirlitsskyld efni með síðari breytingum.

Einnig hafa komið til rannsóknar ýmis önnur efni, svo sem vefaukandi sterar, fæðubótarefni og fleira. Mynd 1 sýnir fjölda efnissýna eftir ári. Mynd 2 sýnir fjölda í hverjum sýnaflokki efnissýna eftir ári. Flokkarnir eru amfetamín, kókaín, THC og annað. Mynd 3 sýnir fjölda kannabissýna eftir ári.